poniedziałek, 20 października 2025 r.
Wykład Dominika Wrześniaka, studenta historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, pt. „Królewskie malowidła w Niepołomicach. Historia, styl i znaczenie czternastowiecznych fresków w tzw. Starej Zakrystii kościoła pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników”
15 października na spotkaniu Klubu Poszukiwaczy Historii Niepołomic gościliśmy historyka sztuki Dominika Wrześniaka, który zaprezentował wyniki swoich szczegółowych badań nad czternastowiecznymi freskami zdobiącymi tzw. Starą Zakrystię kościoła parafialnego w Niepołomicach. Jak podkreślił prelegent, są to jedne z najcenniejszych zabytków średniowiecznego malarstwa ściennego w Polsce. Malowidła zdobiące ściany Kaplicy Królewskiej zostały odkryte podczas prac konserwatorskich przez Juliana Makarewicza w 1913 r., kiedy to spod warstwy tynku wyłoniły się XIV wieczne freski. Od tego czasu były systematycznie wydobywane.
Dominik Wrześniak zwrócił uwagę, że mimo długoletnich badań nad tym wyjątkowym zespołem malowideł, wciąż brakowało i nadal brakuje odpowiedzi na kluczowe pytania: kto i z czyjej inicjatywy stworzył te freski, kiedy dokładnie powstały oraz jakie niosą przesłanie. Jego wystąpienie stanowiło próbę nowego spojrzenia na te kwestie, opartego również na wynikach najnowszych analiz konserwatorskich.
W części poświęconej ikonografii Dominik przyjął i uzasadnił koncepcję prof. Alicji Karłowskiej-Kamzowej, która odrzuciła wcześniejsze interpretacje utożsamiające cykl wyłącznie z życiem św. Cecylii. Badacz uznał, że freski przedstawiają wizję „niewieściego nieba”, w którym święte dziewice łączą się duchowo z Chrystusem.
Sceny narracyjne ukazują epizody z żywotów świętych niewiast – Cecylii, Małgorzaty, Łucji, Agaty i Katarzyny – obejmujące zarówno ich męczeństwo, jak i inne wydarzenia poprzedzające je lub ukazujące ich nauczanie i wiarę. I tak na ścianie wschodniej widoczna jest m.in. scena męczeństwa św. Łucji – stojącej nago w pozie modlitewnej w kotle z gorącą cieczą w otoczeniu oprawców o wyrazistych, indywidualnych rysach. Na ścianie północnej znajdują się trzy przedstawienia hagiograficzne, w tym Nauczanie św. Cecylii i Wydanie wyroku na św. Małgorzatę, natomiast ściana zachodnia ukazuje Strącenie bożka (epizod związany z legendą św. Agaty) oraz Uwięzienie św. Katarzyny w wieży.
Szczególnie interesującą część wystąpienia stanowiła analiza stylu malowideł. Dominik Wrześniak stwierdził, że dekoracja Starej Zakrystii nie jest stylistycznie jednolita, i wyróżnił dwa odrębne sposoby malowania:
- Dramatyczny (wpływy florenckie, krąg Giotta)
Charakteryzuje się silnym dynamizmem, ekspresją emocjonalną i przewagą środków rysunkowych. Przykładem jest scena Strącenia bożka, w której postaci tworzą zwarte, niemal dramatyczne układy kompozycyjne. - Liryczny (wpływy sieneńskie)
Reprezentowany m.in. przez Nauczanie św. Cecylii – scenę harmonijną i spokojną, gdzie święta została przedstawiona jako największa postać w całym oratorium.
Taka różnorodność stylistyczna nie świadczy o pracy wielu artystów, lecz raczej o tym, że warsztat Mistrza Fresków Niepołomickich był otwarty na rozmaite prądy malarskie drugiej połowy XIV wieku, a sam mistrz oraz jego współpracownicy potrafili twórczo łączyć wpływy pochodzące z różnych ośrodków artystycznych.
Malowidła zostały wykonane techniką tzw. fresku prawdziwego (mokrego), czyli na mokrej zaprawie wapiennej. Dzięki temu warstwa malarska trwale łączy się z tynkiem, co sprawia, że dzieło jest znacznie trwalsze niż w przypadku fresku suchego. Warto podkreślić, że technika fresku mokrego nie była powszechnie stosowana w Europie Środkowej, co stanowi istotny argument na rzecz tezy, iż autorem malowideł był warsztat pochodzenia włoskiego. Co ciekawe, freski w Niepołomicach zostały częściowo wykończone temperą, co nadawało im większą głębię barw i subtelność modelunku.
W kwestii datowania fresków nasz gość przytoczył dwie dotychczas konkurencyjne hipotezy, opowiadając się za tą, która wskazuje na lata 60. XIV wieku, przywołał analogie stylistyczne z malowidłami w Kaplicy Pałacowej w Ostrzyhomiu. Niestety nie zachowały się z tego okresu żadne dokumenty, które pozwoliłyby doprecyzować czas powstania malowideł.
eśli chodzi o fundację, badacz przedstawił przekonujące argumenty przemawiające za udziałem królowej węgierskiej Elżbiety Łokietkówny, siostry Kazimierza Wielkiego. To właśnie jej inicjatywa – obok królewskich fundacji Kazimierza – mogła doprowadzić do sprowadzenia artysty z Włoch do Polski.
Dominik Wrześniak poddał analizie pochodzenia tzw. Mistrza Fresków Niepołomickich. Choć większość badaczy wskazuje na Italię, Wrześniak odrzucił hipotezy o północnowłoskich źródłach (np. krąg Tommasa da Modeny) i zaproponował południową Italię, prawdopodobnie Neapol.
Argumentował to m.in. tym, że:
- W XIV-wiecznym Neapolu łączyły się wpływy florenckiego dramatyzmu (Giotto, Cavallini) i sieneńskiego liryzmu (Simone Martini), co doskonale tłumaczy synkretyczny charakter malowideł niepołomickich.
- W dziełach neapolitańskich mistrzów, np. Roberta d’Oderisia, można znaleźć analogie zarówno kompozycyjne (Ukrzyżowanie z Amalfi), jak i ornamentalne (motywy mozaikowe w typie Cosmatich).
- Polityczne związki między Królestwem Węgier a Neapolem czyniły taki transfer artystyczny historycznie wiarygodnym.
- Mistrz Fresków Niepołomickich wykazuje też podobieństwa z Mistrzem Malowideł Kaplicy Pałacowej w Ostrzyhomiu – co sugeruje wspólne źródło lub bliski kontakt artystyczny.
Podsumowując, Dominik Wrześniak określił freski jako dzieło o charakterze „awiniońsko-neapolskim” – syntezę różnorodnych wpływów, które wspólnie stworzyły jedno z najciekawszych i najstarszych osiągnięć malarstwa XIV wieku w Polsce.
Prelegent spotkanie zakończył apelem o większą świadomość i odpowiedzialność w ochronie tego unikatowego dzieła sztuki, a także o kontynuację badań, które pozwolą lepiej zrozumieć i zachować jego niezwykłe dziedzictwo.
Dominik Wrześniak jest autorem pracy licencjackiej pt. „Czternastowieczne freski w tzw. Starej Zakrystii kościoła pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach”, która znajduje się w zbiorach regionalnych naszej Biblioteki.
Ewa Korabik
Agnieszka Grab
